Wyrok SN z dnia 12 czerwca 2015 r., sygn. II CSK 518/14
Nie można przyjąć, że hipoteza art. 29 ust 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P obejmuje także nabywcę spadku po byłym właścicielu nieruchomości, który kupił go od jego spadkobiercy.
Teza od Redakcji
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Grzegorz Misiurek
Protokolant Agnieszka Łuniewska
w sprawie z powództwa F. K. przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W. o ustalenie, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 czerwca 2015 r., skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 marca 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 2700 złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód F. K. pozwem skierowanym przeciwko pozwanej Agencji domagał się ustalenia, że przysługuje mu prawo pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości Zasobu tj. działki 22/4, dla której Sąd Rejonowy w G. prowadzi księgę wieczystą [...] w rozumieniu art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., dalej: "ugnrSP"). Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 13 listopada 2013 r. oddalił powództwo. Ustalił, że powód F. K. zawartą w formie aktu notarialnego umową sprzedaży nabył w dniu 16 czerwca 2009 r. od M. P. i H. P. udziały w spadkach po K. P., J. P. i L. P. byłych właścicielach dóbr rycerskich "Ł." o obszarze 314,21 ha, w skład których wchodziła działka nr 22/4, dla której Sąd Rejonowy w G. prowadzi księgę wieczystą [...]. Pismem z dnia 16 czerwca 2009 r. powód poinformował Dyrektora Agencji Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w P., że nabył prawa do spadku obejmującego roszczenie o zwrot nieruchomości dobra rycerskie Ł. i zadeklarował, iż jest zainteresowany kupnem wskazanego majątku od Agencji oraz zwrócił się o udzielenie informacji, na jakich warunkach może nabyć to gospodarstwo rolne. W odpowiedzi z dnia 9 września 2009 r. pozwana poinformowała powoda, że zgodnie z brzmieniem art. 29 ust. 1 ugnrSP nie może zostać uznany za spadkobiercę byłego właściciela. Według oceny Sądu Okręgowego roszczenie powoda jest nieuzasadnione. Zgodnie z art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Podniósł, że interes prawny zachodzi wtedy, kiedy skutek wywołany wyrokiem ustalającym zapewni powodowi ochronę jego praw, czyli definitywnie zakończy spór, bądź też pozwoli uniknąć go w przyszłości. Jego zdaniem, powód ma interes prawny w żądaniu ustalenia, bowiem osoba, której przysługuje prawo określone w art. 29 ust. 1 pkt 1 ugnrSP nie ma roszczenia o zawarcie umowy przeniesienia własności nieruchomości w związku z ewentualnym niewykonaniem prawa pierwszeństwa, a co za tym idzie, jedyną drogą do jego ochrony jest uzyskanie wyroku potwierdzającego uprawnienie do nabycia nieruchomości w pierwszej kolejności. Wyraził pogląd, że interes prawny powoda wyraża się także tym, iż skutkiem naruszenia prawa pierwszeństwa jest odpowiedzialność odszkodowawcza Agencji. Podniósł, że spór w sprawie, w istocie sprowadzał się do rozumienia art. 29 ust. 1 pkt 1 ugnrSP, a w szczególności użytego w nim pojęcia "spadkobierca". Zgodnie z tym unormowaniem, pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości Zasobu po cenie ustalonej w sposób określony w ustawie, z zastrzeżeniem art. 17a ust. 1, art. 17b ust. 4 i art. 42 ugnrSP, przysługuje byłemu właścicielowi zbywanej nieruchomości lub jego spadkobiercom, jeżeli nieruchomość została przejęta na rzecz Skarbu Państwa przed dniem 1 stycznia 1992 r. Skoro powód na podstawie umowy sprzedaży udziałów w spadku nabył w dniu 16 czerwca 2009 r. spadek po rodzinie P., zatem jako nabywca spadku wstępuje w takie same prawa, jak spadkobierca po spadkodawcy (art. 1053 k.c.). Podkreślił, że kwestią między stronami wywołującą rozbieżne zapatrywanie było natomiast to, czy wstąpienie w prawa i obowiązki spadkobiercy jest tożsame z byciem spadkobiercą, a co za tym idzie, czy powód może zostać uznany za spadkobiercę w rozumieniu przepisów ugnrSP, oraz czy prawo to w ogóle wchodzi w skład spadku. Jego zdaniem, art. 29 ust. 1 pkt 1 ugnrSP wskazuje podmiotowo na osoby, którym przysługuje prawo pierwszeństwa, a są nimi były właściciel lub jego spadkobierca, a nie przedmiotowo - osoba, której przysługuje prawo do spadku po byłym właścicielu. W przypadku przyjęcia, że intencją ustawodawcy było przyznanie pierwszeństwa na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1 ugnrSP jakiemukolwiek podmiotowi wstępującemu w prawa i obowiązki byłego właściciela zbędne byłoby, wobec chociażby treści art. 922 k.c. zastrzeżenie, iż prawo pierwszeństwa przysługuje byłemu właścicielowi lub jego spadkobiercom. Sąd pierwszej instancji odwołał się także do historii wprowadzenia ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, uchwalonej w 1991 r. Podkreślił, że weszła ona w życie po okresie wielkich przemian i przekształceń zarówno politycznych, jak i ustrojowych, a pierwszeństwo miało służyć ochronie interesów osób, których wcześniej pozbawiono własności nieruchomości. Takie osoby miały być brane pod uwagę w pierwszej kolejności w razie przeznaczenia nieruchomości Skarbu Państwa do sprzedaży. Gdyby zaś ustawodawca uznał, że pierwszeństwo powinno być prawem dziedzicznym lub zbywalnym, to kwestia ta, zakładając racjonalność ustawodawcy, w ustawie tej zostałaby uregulowana inaczej. Zbędnym mianowicie byłoby zastrzeżenie, że prawo to przysługuje byłemu właścicielowi nieruchomości lub jego spadkobiercom, bo z mocy prawa przechodziłoby na spadkobierców (art. 922 k.c.) lub nabywców spadku (art. 1053 k.c.). Wskazał, że w judykaturze była rozważana kwestia, czy pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości jest w ogóle prawem podlegającym dziedziczeniu i kwestia ta została rozstrzygnięta negatywnie w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 1992 r" III CZP 62/92 (OSNC 1992, nr 12, poz. 213) i pogląd ten podzielił. Zauważył, że wyjaśniono w niej, iż konstrukcja pierwszeństwa nie nawiązuje do kategorii uprawnienia (prawa podmiotowego), lecz polega w istocie na zakazie rozporządzania przez określony podmiot rzeczą (prawem) w sposób je naruszający. Innymi słowy, nie może ono być uznane za prawo podmiotowe przysługujące byłemu właścicielowi zbywanej nieruchomości lub jego spadkobiercom, bowiem jest jedynie obowiązkiem nałożonym na właściciela gruntu do ustalenia komu przysługuje pierwszeństwo w nabyciu własności nieruchomości pod sankcją odszkodowawczą. Wyraził pogląd, że konsekwencją takiego stanowiska jest uznanie, iż pierwszeństwo nie wchodzi w skład spadku, gdyż zgodnie z art. 922 k.c., wchodzą do niego prawa i obowiązki majątkowe zmarłego. Z tych względów doszedł do wniosku, że powód jako nabywca spadku nie jest spadkobiercą w rozumieniu art. 29 ust. 1 pkt 1 ugnrSP, a tym samym nie przysługuje mu prawo pierwszeństwa w nabyciu przedmiotowej nieruchomości. Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony przez powoda i Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 marca 2014 r. apelację tę oddalił. Podzielił ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji oraz jego argumentację prawną. Ocenił, że krytyka zastosowanej przez Sąd pierwszej instancji wykładni celowościowej nie była trafna. Podniósł, że prawo pierwszeństwa pojawiło się w wyniku nowelizacji art. 29 ust. 1 ugnrSP, na skutek wejścia w życie art. 1 pkt 13 ustawy z dnia 6 maja 1999 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa i o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 484) co, nie oznaczało niemożności odwołania się do ratio legis wprowadzenia zmian legislacyjnych w 1991 r. Jego zdaniem, instytucję tę należy interpretować w kontekście wprowadzenia do porządku prawnego pierwszeństwa przewidzianego w art. 34 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2014 r., poz. 518, dalej: "u.g.n."). Podkreślił, że zdaniem Trybunału Konstytucyjnego określone w tym przepisie pierwszeństwo byłych właścicieli i ich spadkobierców wyraża ustawodawcze tendencje reprywatyzacyjne i znajduje uzasadnienie także w konstytucyjnych zasadach sprawiedliwości społecznej i poszanowania wartości. Dlatego należy traktować to pierwszeństwo, jako jedną z istotnych zasad określonego w ustawie systemu dysponowania nieruchomościami będącymi w gestii publicznej i mającą przede wszystkim wymiar moralny (uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 czerwca 1996 r., W 19/95, Dz. U. Nr 91, poz. 414). W rezultacie przyjął, że określone w art. 29 ust 1 pkt 1 ugnrSP pierwszeństwo byłych właścicieli i ich spadkobierców również wyraża ustawodawcze tendencje reprywatyzacyjne, o których nie może być mowy w odniesieniu do nabywcy spadku. Chodzi bowiem głównie o osoby, które zostały pozbawione prawa własności nieruchomości wskutek działań nacjonalizacyjnych. Wskazał, że wyprowadzanie przez apelującego zamiaru ustawodawcy z odwołaniem się do druku sejmowego nr 160 i twierdzenie, iż art. 29 ust. 1 ugnrSP nie ogranicza pierwszeństwa do osób w nim wskazanych, lecz przyjmuje konstrukcję nabycia spadku, jako optymalną dla zapewnienia celów ustawy, nie znajduje żadnego uzasadnienia. Argumenty zaś, że zbycie spadku, w sytuacji braku środków pieniężnych pozwalających na skorzystanie z prawa pierwszeństwa, mogą stanowić formę rekompensaty dla wskazanych w przepisie kręgu osób, przeczą idei powrotu nieruchomości do byłych właścicieli, lub ich spadkobierców. Zauważył, że ustawodawca nie podał legalnej definicji pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości, choć przewidziane zostało w wielu unormowaniach kodeksowych i w innych ustawach. Podejmując się próby zrekonstruowania definicji tej instytucji stwierdził, że polega ono na wyznaczeniu kolejnych nabywców nieruchomości, na wypadek gdyby właściciel wyraził zamiar zbycia nieruchomości. Przypomniał, że w doktrynie przeważa stanowisko, iż istota pierwszeństwa polega na zakazie zadysponowania rzeczą w sposób je naruszający i jego konstrukcja nie jest oparta na koncepcji prawa podmiotowego. W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj. art. 922 § 1 i 2 k.c. i art. 1053 k.c. w zw. z art. 1052 § 1 k.c. w zw. z art. 29 ust. 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P. w zw. z art. 602 § 1 k.c. oraz w zw. z art. 29 ust. 1g u.g.n.r.S.P. przez błędną wykładnię polegającą na wadliwym przyjęciu, że prawo pierwszeństwa nie podlega przejściu w drodze sukcesji uniwersalnej na nabywcę spadku, bowiem stanowi ono szczególną sytuację prawną związaną z istnieniem normatywnie określonych obowiązków po stronie Agencji; art. 29 ust. 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P. w zw. z art. 1053 k.c. w zw. z art. 602 § 1 k.c. w zw. z art. 29 ust. 1g u.g.n.r.S.P. przez błędną wykładnię polegającą na wadliwym przyjęciu, że art. 29 ust. 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P. wskazuje enumeratywnie wyliczone osoby definiowane podmiotowo, którym przysługuje prawo pierwszeństwa; art. 922 § 1 i 2 k.c. i art. 1053 k.c. w zw. z art. 1052 § 1 k.c. w zw. z art. 29 ust. 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P. w zw. Z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 64 ust. 1 oraz 2 Konstytucji RP przez błędną wykładnię polegającą na wadliwym przyjęciu, że art. 29 ust. 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P. wyraża ustawodawcze tendencje reprywatyzacyjne, o których nie może być mowy w odniesieniu do nabywcy spadku, gdyż chodzi o osoby, które zostały pozbawione prawa własności nieruchomości na skutek jej wywłaszczenia albo przejęcia na rzecz Skarbu Państwa lub na podstawie innych tytułów, zaś zbycie spadku, w sytuacji braku środków pieniężnych pozwalających na skorzystanie z prawa pierwszeństwa przeczy idei powrotu nieruchomości do byłych właścicieli. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Już dziś zamów dostęp
do IFK Platforma Księgowych i Kadrowych
- Codzienne aktualności prawne
- Porady i artykuły z najpopularniejszych czasopism INFOR wraz z bieżącymi wydaniami
- Bogatą bibliotekę materiałów wideo
- Merytoryczne dodatki, ściągi, plakaty
