Uchwała SN z dnia 3 lutego 1964 r., sygn. III CO 72/63
Przewodniczący: sędzia F. Błahuta (sprawozdawca). Sędziowie: B. Łubkowski, Z. Kalita.
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Anny G. o stwierdzenie praw do spadku po Bronisławie G., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 11 stycznia 1964 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Białymstoku do rozstrzygnięcia w trybie art. 388 k.p.c.:
1. Czy art. 18 ustawy z dn. 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168) stosuje się także wówczas, gdy otwarcie spadku nastąpiło przed wejściem w życie tej ustawy?
2. W razie przeczącej odpowiedzi na pytanie pierwsze - komu przypada część spadku zwolniona przez to, że jeden ze spadkobierców testamentowych nie zachował prawa do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z uwagi na przepis art. 24 ust. 2 cytowanej ustawy, a w szczególności, czy przypada ona innym spadkobiercom testamentowym, spadkobiercom ustawowym czy też Państwu?
3. W jakim trybie postępowania (spornym czy niespornym) następuje ustalenie, kto ze spadkobierców zachował prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 24 ust. 2 cytowanej ustawy)?"
udzielił następującej odpowiedzi:
1. Art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168), stanowiący, że rozporządzenia testamentowe sprzeczne z przepisami tej ustawy są nieważne, nie stosuje się do ustanowienia spadkobiercy spadku otwartego przed dniem wejścia w życie ustawy.
2. Udział w gospodarstwie rolnym zwolniony przez to, ze jeden ze spadkobierców testamentowych nie zachował prawa dziedziczenia gospodarstwa rolnego z uwagi na przepisy art. 24 ust. 2 lub 3 cyt. ustawy, przypada temu (tym) spadkobiercy testamentowemu, który zachował prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli zachodzą przesłanki przyrostu stosownie do art. 109 pr. spadk., w ich braku - jeżeli spadkobierca ten jest zarazem powołany z ustawy (art. 17-22 pr. spadk.); w przeciwnym razie udział przypada Państwu.
Gdy tylko część spadku objęta była dziedziczeniem testamentowym, a pozostała część ustawowym, zwolniony przez jednego ze spadkobierców testamentowych udział w gospodarstwie rolnym przypada temu (tym) spadkobiercy testamentowemu, który zachował prawo dziedziczenia, jeżeli zachodzą warunki przyrostu z art. 109 pr. spadk., a w braku tych warunków temu (tym) spadkobiercy ustawowemu, którego prawo dziedziczenia trwa nadal. Gdyby takiego spadkobiercy ustawowego nie było, udział przypada Państwu.
3. Ustalenie, kto ze spadkobierców zachował prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 24 ust. 213 ustawy) ze skutkami takimi, jakie prawo spadkowe przywiązuje do postanowienia o stwierdzeniu praw do spadku, może być dokonane tylko w trybie niespornym, uregulowanym w art. 69 i nast. post. spadk., lub w procesie przewidzianym w art. 70 pr. spadk. W innym postępowaniu wspomniane ustalenie może stanowić zagadnienie prejudycjalne, które będzie w tym postępowaniu rozstrzygnięte, jeżeli nie zachodzi przeszkoda z art. 46 pr. spadk. i tylko ze skutkiem między stronami".
Uzasadnienie
Sąd Wojewódzki w Białymstoku, przekazując Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przytoczone w sentencji niniejszej uchwały zagadnienia prawne, w uzasadnieniu postanowienia o przekazaniu przedstawił nasuwające się wątpliwości Sąd Najwyższy, doceniając ważność tego uzasadnienia i uznając podanie treści za potrzebne do lepszego zrozumienia udzielonej przez Najwyższy odpowiedzi i jej motywów, cytuje najpierw wspomniane uzasadnienie. Brzmi ono tak:
Spadek po Bronisławie O. otworzył się dnia 16 lipca 1960 r. Spadek obejmuje gospodarstwo rolne. Spadkodawczyni pozostawiła testament notarialny z dn. 7.6.1960 r. i powołała do dziedziczenia Ignacego P. i Annę G. Jak wynika z wyliczenia biegłego D., prawa majątkowe przeznaczone dla Ignacego P. przedstawiają wartość 16,18% wartości spadku, a prawa majątkowe przeznaczone dla Anny G. - wartość 83,82% wartości spadku.
W dniu wejścia w życie ustawy z dn. 29 czerwca 1963 r. 01 ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168) i na rok przed wejściem jej w życie Anna G. pracowała na gospodarstwie spadkowym, a Ignacy P. mieszkał i pracował w Warszawie. Zgodnie, więc z art. 24 ust. 2 cytowanej wyżej ustawy z 29 czerwca 1963 r. Anna G. zachowała, a Ignacy P. utracił prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
Ustaliwszy ten stan faktyczny, Sąd Powiatowy w Białymstoku stwierdził, że cały spadek po Bronisławie G. dziedziczy Anna G.
Przy rozpoznawaniu sprawy w postępowaniu rewizyjnym wyłoniły się przedstawione w sentencji zagadnienia prawne.
Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy z dn. 29.6.1963 r. przepisy tej ustawy stosuje się także wówczas, gdy otwarcie spadku nastąpiło przed dniem jej wejścia w życie, jeżeli z ust. 2-8 art. 24 nie wynika inaczej. Art. 18 ustawy przewiduje, że rozporządzenia testamentowe sprzeczne z przepisami ustawy są nieważne. Na tle tych przepisów powstaje wątpliwość prawna, czy przepis art. 18 ustawy ma zastosowanie w sprawie niniejszej. Użyty w art. 24 ust. 2 termin prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego zachowują" można bowiem odnieść zarówno do daty otwarcia spadku, jak i do daty wejścia w życie ustawy. Ustawa normuje w art. 5 i 6 dziedziczenie gospodarstw rolnych, można, więc przypuszczać, że art. 24 ust. 2 odnosi się do dziedziczenia. Przy takim ujęciu art. 18 ustawy miałby zastosowanie w sprawie, testament więc w części powołującej do dziedziczenia Ignacego P. byłby nieważny. Zagadnienie, komu przypada część spadku zwolniona przez Ignacego P., należałoby wówczas rozstrzygnąć na podstawie przepisów prawa spadkowego {art. 15, 109 pr. spadk.).
Zdaniem Sądu Wojewódzkiego w obecnym składzie przytoczona wyżej wykładnia art. 24 ust. 2 ustawy z 29.6.1963 r. jest błędna. Ustawa mówi o zachowaniu" praw. Zachowanie lub utrata prawa może odnieść skutek na przyszłość, natomiast nie może działać wstecz. Spadkobiercy zachowują więc nabyte wcześniej prawa do spadku, jeżeli odpowiadają wymaganiom art. 24 ust. 2 ustawy. Z taką wykładnią (sprzeczny jest jednak art. 24 ust. 2 pkt 3, który wyraźnie odsyła do chwili otwarcia spadku Przepis art. 24 ust. 2 pkt 3 stanowi więc argument za wykładnią odnoszącą przepis art. 24 ust. 2 ustawy do chwil otwarcia spadku.
Zagadnienie, do jakiej chwili odnosi się przepis art. 24 ust. 2 ustawy: do chwili otwarcia spadku czy do chwili wejścia w życie ustawy - budzi więc poważne wątpliwości.
Jeżeli art. 18 ustawy nie ma w sprawie zastosowania, to wyłania się dalsze zagadnienie, komu przypada część zwolniona przez Ignacego P. Testament w dacie otwarcia spadku był ważny. Spadek zgodnie z obowiązującymi w dacie otwarcia spadku przepisami prawa spadkowego przeszedł w 83% na Annę G. i w 17% na Ignacego P. Z dniem 5 lipca 1963 r. (data wejścia w życie ustawy) Ignacy P. traci swe prawa dziedziczenia. Ustawa operuje pojęciem spadkobierca, część więc spadku zwolniona przez Ignacego P. może przypaść tylko spadkobiercy. Spadkobiercą jest Anna G. Wydaje się więc, że ona po dniu 5 lipca 1963 r. nabywa prawa do całego spadku. Jeżeli jednak art. 24 ust. 2 rozumieć będziemy jako przepis pozwalający zachować nabyte prawa na przyszłość, to zachowuje ona tylko te prawa, jakie posiadała, a więc prawa do 83% spadku. Brak jest normy prawnej, która uzasadniałaby przyjęcie, że część Ignacego P. przyrasta Annie G. Część ta nie przyrasta spadkobiercom ustawowym, gdyż ci wobec istnienia ważnego testamentu nie są spadkobiercami. Nie przyrasta również Skarbowi Państwa, gdyż istnieje spadkobierca Anna G. (art. 6 ustawy mówi, że Państwo dziedziczy jedynie w braku spadkobierców). Brak jest również normy prawnej stanowiącej, że część zwolniona przez spadkobiercę, który nie ma kwalifikacji do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, przypada Państwu.
Przepis art. 24 ust. 2 można również talk tłumaczyć, że odnosi się on wprawdzie do daty wejścia ,w życie ustawy, nakazuje jednak po raz drugi obliczać udziały w spadku według kwalifikacji spad
Już dziś zamów dostęp
do IFK Platforma Księgowych i Kadrowych
- Codzienne aktualności prawne
- Porady i artykuły z najpopularniejszych czasopism INFOR wraz z bieżącymi wydaniami
- Bogatą bibliotekę materiałów wideo
- Merytoryczne dodatki, ściągi, plakaty
