Wyrok SN z dnia 31 stycznia 2025 r., sygn. II CSKP 1619/22

Istota problemu

Główny problem prawny dotyczył kwalifikacji prawnej umowy zamiany wkładów mieszkaniowych zawartej między spadkodawcą a małżonką uprawnionego do zachowku oraz jej wpływu na roszczenie zachowkowe. Spór koncentrował się wokół kilku kluczowych kwestii: po pierwsze, czy umowa zamiany zawarta między spadkodawczynią a żoną powoda, w której wystąpiła znaczna dysproporcja wartości świadczeń (różnica 205 524 zł), powinna być kwalifikowana jako umowa wzajemna czy jako umowa mieszana z elementem darowizny (negotium mixtum cum donatione), po drugie, czy obiektywna niewspółmierność świadczeń może prowadzić do częściowego zakwalifikowania umowy jako darowizny w rozumieniu przepisów o zachowku (art. 991 § 2, art. 996 k.c.), po trzecie, w jakim zakresie przysporzenie uzyskane w drodze takiej umowy podlega zaliczeniu na poczet zachowku, oraz po czwarte, jakie znaczenie mają późniejsze rozliczenia między stronami dla oceny charakteru umowy.

Rozstrzygnięcie

Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Okręgowego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd stwierdził, że stanowisko Sądu Okręgowego negujące możliwość zakwalifikowania zamiany jako negotium mixtum cum donatione było przedwczesne i naruszało przepisy o zachowku. Kluczowym elementem rozstrzygnięcia było wyjaśnienie, że darowizną w rozumieniu art. 991 § 2 i art. 996 k.c. jest nie tylko świadczenie w pełni nieodpłatne, ale także sytuacja, gdy spadkodawca uzyskuje nieekwiwalentną korzyść. Sąd podkreślił, że w przypadku typowych umów wzajemnych, gdy świadczenia pozostają w obiektywnie znacznej dysproporcji nieuzasadnionej szczególnymi okolicznościami, nie można poprzestać na subiektywnej ocenie ekwiwalencji przez strony. Taka dysproporcja może stwarzać domniemanie faktyczne częściowo nieodpłatnego charakteru umowy. Sąd wskazał, że konieczne jest porównanie obiektywnej wartości wzajemnych przysporzeń na dzień zawarcia umowy z wykorzystaniem opinii biegłego, z uwzględnieniem ewentualnych późniejszych rozliczeń między stronami.